Stanley L. Jaki i darwinizm

Czytałem ostatnio książkę "Zbawca Nauki"¹ o. Stanleya L. Jakiego². W Polsce wydało ją wydawnictwo dominikanów "W drodze" i opatrzona jest imprimatur.

Polski czytelnik nie ma co na razie liczyć na większą część spuścizny Jakiego, wybitnego filozofa nauki, kosmologa i fizyka, więc warto brać co jest. Przytoczę tu trochę jego myśli na temat darwinizmu, jako pozycji filozoficznej na temat powstania życia i człowieka. Nie mam tu na myśli ewolucji, ani też innych jej elementów przypisywanych Darwinowi - (jak wspólne pochodzenie życia od niewielkiej liczby komórek, albo "drzewo życia").

Mówię konkretnie o darwinowskiej i neodarwinowskiej tezie, że niewielkie mutacje organizmów i przetrwanie lepiej przystosowanych prowadzi do wytworzenia się nowych gatunków, a cechy tychże gatunków, w tym także człowieka są optymalnymi przystosowaniami. Są tu też czasem stosowane terminy takie jak: gradualizm, silny adaptacjonizm, darwinowska ewolucja itd.

Wybrałem parę bardziej treściwych fragmentów, które, mam nadzieję, zachęcą czytelnika do sięgnięcia po książkę "Zbawca Nauki", jak i inne pozycje Stanleya L. Jakiego. Wydanie angielskie książki pochodzi z 1988, a polskie z lat 90 - ale nie straciło na aktualności. Można nawet powiedzieć, że wiele zyskało, gdyż podobne poglądy są lepiej udowodnione i częściej spotykane w środowisku naukowym³, zwłaszcza w nurcie bardziej matematycznie ścisłej i empirycznej biologii. Poniższe cytaty z Jakiego opatrzyłem paroma komentarzami. Są to głównie wyjaśnienia, za wyjątkiem pierwszego dłuższego komentarza, do cytatu który podkreśla duży wpływ tej doktryny na filozofię i społeczeństwo. Oto on:

(s. 132)

Ukoronowaniem tautologii i sprzeczności, których teoria darwinowska stała się wylęgarnią stało się sformułowane nieco później twierdzenie, że współpraca była równie uprawnioną cechą charakterystyczną życia organicznego, co ponura, nie oszczędzająca nikogo walka o byt. To, że współpraca nie mogła w żaden sposób stać się logiczną częścią teorii darwinowskiej, było tematem ostatniego znaczącego wystąpienia T. Huxleya. Wiele dziesiątków lat później, gdy jasne stało się, jak łatwo podżegacze wojenni znajdują wsparcie w ideach darwinizmu, darwiniści postawili współpracę na tym samym piedestale, co walkę o byt.

Dalej mamy przypis:

Oczy Amerykanów otworzyły się (by szybko się zamknąć ponownie) na ten fakt (łatwości podżegania do wojny przy użyciu darwinizmu - K.Z.) dzięki doniesieniom V. L. Kelloga, amerykańskiego biologa przebywającego w czasie IWŚ z misją pomocy w okupowanej Belgii. Dla Kelloga szokiem było to, jak często oficerowie w niemieckim sztabie głównym odwołują się do teorii Darwina, jako usprawiedliwienia prowadzenia wojny w imieniu najdoskonalszej cywilizacji. Dwadzieścia lat później Sir Arthur Keith przyprawił o ból głowy wielu spośród innych darwinistów, gdy otwarcie gloryfikował wojnę, jako wielki mechanizm oczyszczający ewoluującą ludzkość.

Darwinizm społeczny jest to zastosowanie darwinowskiej zasady ewolucji przy pomocy walki o byt i przetrwania najlepiej przystosowanych do społeczności ludzkich - zgodnie z popularnymi poglądami końca XIX i początku XX wieku. Jednym z najistotniejszych zwolenników i implementatorów darwinizmu społecznego był Adolf Hilter. Krótka wykładnia jego ideologii z "Mein Kampf" w "Czarnych Ziemiach" Snydera⁴ wskazuje na fiksację na punkcie darwinizmu społecznego i wywiedzenie z niego swoich zasad politycznych i etycznych (np. tego by odrzucić chrześcijańskie miłosierdzie i być tak drapieżnym, jak się da, że "lepsze" rasy mają prawo wykorzystać "gorsze" itd).

Powyższe notatki Jakiego wskazują dużo głębszą zależność, niż sam Hitler i NSDAP. NSDAP nie mogłoby wygrać względnie legalnych wyborów, gdyby ich poglądy nie były akceptowalne dla szerokiej populacji. Darwinizm społeczny był normalnością pośród niemieckich elit dużo wcześniej i był też wykorzystywany do usprawiedliwienia napastniczej wojny. Sam wódz armii niemieckiej Ludendorff jest opisywany przez historyków jako przekonany o tym, że "wojna jest podstawą społeczeństwa". Jest to "typowy pogląd darwinizmu społecznego", który Ludendorf utrzymywał z "wyjątkowym przekonaniem".⁵. Ślady podobnych poglądów Jaki odkrywa też w Anglii i USA, ale nie były one tak istotne jak w Niemczech (przyczyniły się za to do wprowadzenia aborcji⁶ i sterylizacji⁷).

Niektórzy utrzymują, że stosowany darwinizm Ludendorffa i Hitlera to kompletne nieporozumienie i wulgaryzacja istniejących wtedy teorii darwinowskich, pod którą prawdziwy uczony nigdy by się nie podpisał. Problem jednak w tym, że np wybitny darwinista Haeckel popierał o wiele wcześniej nie tylko "naukowy rasizm", ale nawet i zabijanie niepełnosprawnych niemowląt⁸. Podobnie Madison Grant, dyrektor Nowojorskiego Towarzystwa Zoologicznego⁹.

Warto tu przytoczyć słowa Adama Sedgwicka, mentora Darwina z Cambridge, które napisał on w liście do swojego dawnego ucznia po wydaniu "The Origin of Species"¹⁰:

Czytałem twoją książkę raczej z bólem niż z przyjemnością. Część głęboko podziwiałem (...), część czytałem z żalem, bo uważam je za całkowicie fałszywe i okropnie złośliwe. (...) My wszyscy (naturaliści) uznajemy ewolucję ("development") jako fakt historii, ale jak do niej doszło? Na to jesteśmy ślepi. Istnieje moralna albo metafizyczna część natury, jak również fizyczna. Człowiek, który to podważa nurkuje w bagnie szaleństwa. To jest korona i chwała nauki biologicznej, która przez ostateczną przyczynę łączy materię i moralność. Ty zignorowałeś to połączenie, i, jeśli dobrze zrozumiałem twoje słowa, starałeś się bardzo w jednym czy dwóch przekonywujących przypadkach je zerwać. Gdyby było to możliwe je zerwać (nie jest, dzięki Bogu), ludzkość, w mojej opinii, odniosłaby szkodę, która mogłaby ją zbrutalizować i pogrążyć w gorszej degradacji, niż kiedykolwiek była w zapisanej historii.

Stawka promowania lub nie darwinizmu była i jest bardzo duża. Dlatego jest całkowicie zasadną rzeczą prosić o dowody i to wiele bardziej niż w innych gałęziach nauki.

Rzućmy okiem, co o tychże dowodach uważa Stanley Jaki.

(s. 126)

Jeśli chodzi o to, jak do adaptacji dochodzi, nic problemu tego nie przybliżyło darwinistom bardziej niż oko. Jest to organ, który był badany ze znacznie większą dokładnością niż jakikolwiek inny, (...) przeprowadzono dokładne pomiary i zastosowano teorie fizyczne w takiej mierze, że uniemożliwiło to darwinistom przyjęcie ich głównej strategii: ogólnych, czy wręcz niejasnych, jakościowych spekulacji co do poszczególnych kroków ewolucji. (...) nie mogą darwiniści nie przyznać (...), że "jeśli choćby najmniejsza rzecz jest wadliwa, jeśli brakuje siatkówki, lub soczewki są mętne, albo nieodpowiednich wymiarów - oko nie potrafi utworzyć rozpoznawalnego obrazu i w konsekwencji jest bezużyteczne"

Cytat pochodzi z książki darwinisty G. Hardina. Problem oka nie jest nowy, był znany za czasów Darwina, ale ponad 100 lat badań sytuację pogorszyło (na niekorzyść darwinizmu). Oko może być porównane do skomplikowanej maszyny złożonej z dobrze dopasowanych do siebie części - każda z nich musi być obecna i idealnie dobrana by oko działało (można tę własność nazwać wysoką złożonością Kołmogorowa). Jest ono trochę podobne do obecnych kamer cyfrowych, złożonych z ruchomych soczewek, czujników CCD rejestrujących obraz, systemów auto-focus itd. Własność ta uniemożliwia to wytworzenie się oka przez dobór naturalny, bo niekompletne oko będzie bezużyteczne i nie da korzyści do przetrwania. Jaki wspomina, że Hardin usiłował rozwiązać problem - ułożyć oczy znanych zwierząt w jakiejś postopniowanej kolejności. Bezskutecznie - wszystkie zwierzęce aparaty wzroku są doskonałe, nie ma form "przejściowych".

(s.127)

Wydaje się, że grzechy popełnione w imieniu darwinizmu przeciwko intelektowi są tak wielkie, że częściowo unieważniają cytowaną już wypowiedź Burke’a "Przyzwyczaić się można do wszystkiego". Darwin i darwiniści powinni oblewać się zimnym potem także z powodu licznych zjawisk (cudów - to byłoby najtrafniejsze określenie) - pasożytnictwa, mimikry i metamorfozy (...). Czy też pomocne ma być unikanie pytań dotyczących liczby faz tej metamorfozy (jedwabników - K. Z.), i niezliczonych innych przypadków przez jakościowe podejście do prawdy, proponowane w darwinistycznych opisach mechanizmów ewolucji.

"Jakościowe" w obydwu powyższych ustępach oznacza opis słowny, w opozycji do opisu ilościowego, wartości liczbowych, używanych w fizyce, czy chemii. Opisy mechanizmów ewolucji były przedmiotem szerokiej krytyki, także ze strony samych biologów¹¹). Zakłada się w nich, bez dalszego dowodu, że wszelkie cechy organizmów są optymalnymi przystosowaniami, konstruuje się historię jak to miało się zadziać na drodze ewolucji i podaje się ją jako rozwiązanie, czy dowód. Jest to nieuzasadnione rozumowanie - z logicznego punktu widzenia jest kołowe, z empirycznego zaś dodaje się w niekontrolowany sposób złożoność by uzgodnić teorię z obserwacją.

Innym zastosowaniem metod jakościowych są badania skamieniałości, których do końca XXw. odkryto bardzo wiele, dostając bogaty zapis kopalny. Darwiniści przez długi czas używali podobieństw między skamielinami na potwierdzenie teorii, ale bardziej kompletny zapis okazał się dla nich problemem pod koniec lat 70. Jaki wspomina na (s. 135) N. Eldridge’a i S.J. Goulda, którzy (nie znalazłszy przewidywanych przez darwinizm form przejściowych między gatunkami) zaproponowali teorię punktowej równowagi. Teoria ta ma tłumaczyć obserwację, że gatunki pojawiają się nagle w zapisie kopalnym i nie zmieniają się przez długi czas. Jaki zauważa, że teoria jest wyraźnie niedarwinowska zarówno z powyższego powodu, jak i dlatego, że nieobecna jest konkurencja, będąca według Darwina główną siłą napędową ewolucji. Doprowadziło to do znacznych sporów, między zwolennikami "prawowiernego" darwinizmu, a twórcami nowej teorii.

(s. 131)

Wiele spośród tego, co darwiniści niegdyś "zobaczyli" i uważali za niezwykle ważne, w oczach neodarwinistów (...) straciło na znaczeniu. Sam Darwin cenił bardzo anatomię porównawczą (morfologię) i zainspirował wartościowe poszukiwania w tym kierunku. Dzisiaj uważa się morfologię za mało istotną dla rozumienia ewolucji. To samo dotyczy embriologii. Kiedyś oczko w głowie niemieckojęzycznych darwinistów, dziś nazwana przez G. G. Simpsona "zbyt ogólnym i bardzo nadużywanym aforyzmem XIX wieku". Jeszcze bardziej pouczająca jest zła sława, jaką cieszą się schematy drzew ewolucyjnych u naukowców o orientacji darwinistycznej, czego nie zdążyli jeszcze dostrzec popularyzatorzy darwinizmu. Co gorsza, stało się tak nie tylko z samymi drzewkami, lecz także z ich najbardziej wartościowymi gałęziami, jak choćby z gałęzią pokazującą ortogenezę koni.

Stanley Jaki wskazuje na zmiany hipotez pomocniczych (łączących darwinizm z obserwacjami, które ma on tłumaczyć). Dobra teoria powinna coś istotnego przewidywać i podawać wyjaśnienia, które dają się uzgodnić ze wszystkimi odkrytymi danymi. Powyższy przykład - to właśnie coś, czego się w nauce robić nie powinno. Jeśli spory zasób "dowodów" sprzed paru dekad okazał się błędny, to może obecne dowody też wcale nie są takie pewne? Jest to ważny powód, dla którego darwiniści mieli na pieńku z Karlem Popperem¹².

Szacunek dla narzuconych przez samą naukę ograniczeń metody naukowej powinien wystarczyć, aby wystąpić przeciwko m i t o w i ewolucyjnemu, którego nigdy nie należy mylić z ewolucją. Postanowienie takie powinno przerodzić się w iście misjonarski żar na wspomnienie sprzeczności, niekonsekwencji, czy braku dowodów, towarzyszących darwinizmowi od samego początku. Czyż nie można czuć się zobligowanym do krucjaty na rzecz zdrowego umysłu, kiedy biolodzy darwiniści występują z takimi oto stwierdzeniami?

"Począwszy od czasów Darwina, ewolucja zyskuje coraz większą akceptację; aktualnie w umysłach poinformowanych myślących ludzi nie ma wątpliwości, że jest tylko jeden logiczny sposób w jaki można zinterpretować i zrozumieć stworzenie" (...)

Ciekawe czy R.S. Lull (...) pokazał to zdanie jakiemukolwiek z tamtejszych profesorów logiki. W rzeczywistości nawet student logiki (...) łatwo by się zgodził, że tylko umysły nieczułe na logikę mogą przyjąć powyższy cytat bez obrzydzenia.

Mit ewolucyjny i "epika ewolucyjna" są to stwierdzenia darwinisty E.O. Wilsona, który widzi w wyrażonym poetycko darwinizmie zastępstwo dla religii i mitu.

Dla nie-studentów logiki podamy krótkie wyjaśnienie wspomnianego obrzydzenia. Z kilku powodów jest prawie niemożliwie, by jakiekolwiek stwierdzenia o przyrodzie i świecie miały tylko jeden logiczny sposób wyjaśnienia.

1. W naukach przyrodniczych na ogół postrzegamy jedynie niewielką część danych układu. Na przykład, gdy przewidujemy pogodę, zbieramy dane o ciśnieniu czy temperaturze w wielu stacjach pomiarowych - to pozwala uzyskać trafne prognozy na parę dni do przodu. W fizyce cząstek jesteśmy w stanie zbadać większość procesów tylko powtarzajac je bardzo wiele razy i analizując rozkłady prawdopodobieństwa pomiarów.

2. Każda teoria zapisana w języku formalnym potrzebuje odwzorowania na obserwacje. Sprzeczność teorii niekoniecznie przekłada się na sprzeczność w przyrodzie, a niesprzeczność teorii nie oznacza zgodności z rzeczywistością. Na przykład w kwantowej teorii pola występuje problem z całkami niewłaściwymi, ale zignorowanie go odtwarza poprawne wyniki doświadczenia (tzw. renormalizacja).

3. Teorie naukowe podlegają rewizjom, pod wpływem nowych testów, nie są więc z konieczności prawdziwe.

Powyższe tyczy się nawet najbardziej wyrafinowanych metodologicznie wysiłków naukowych, jak kwantowa teoria pola właśnie. W wypadku darwinizmu problemy te są trudniejsze. Przedmiotem dociekań nie jest to, co możemy zmierzyć obecnie, a rzadkie prehistoryczne wydarzenia, o których wiemy bardzo niewiele. O języku formalnym trudno w ogóle mówić, gdy używa się opisów jakościowych. Trudno też mówić o testowaniu empirycznym (patrz cytat wyżej).

Jaki wskazuje jednak, że "nasz student logiki" może nie mieć wątpliwości co do "darwinowskiej ewolucji" w umysłach "poinformowanych, myślących ludzi", bo nauczyciele darwinizmu zadbali o to, by zepchnąć na margines ekspertów, którzy się z nimi nie zgadzają. Optymistycznym akcentem dla nas jest to, że napisano te słowa w latach 80 - my zaś żyjemy w nieco innym świecie. Odsyłam w tej sprawie ponownie do wspomnianej w przypisach książki Koonina. Do krajów takich jak Polska dociera to z opóźnieniem, ale w gestii nas wszystkich leży, by to naprawić.